via API? Nic nie trzeba “robić”, wszystko jest gotowe i działające, encje z HA odczytujesz w ESPHome i w nim ich używasz - Home Assistant Sensor — ESPHome, Home Assistant Binary Sensor — ESPHome, itd
Tak to właśnie wszystko zostało zaprojektowane , prosty przykład
Automat schodowy (przekaźnik czasowy) z przyciskami i czujnikiem ruchu - #3 przez macek